در فضایل «غم»!

 آنچه آمده دلنوشته ای است از سالهای گذشته که بدون مناسبت خاصی در اینجا گذاشتم و اگر چیز افزوده ام اشاره کرده ام.

غم، بیت الغزل یا همان شاه بیت ترانه های زندگی انسان است که میتوان انرا اولین پله صعود به صحنه کمالات انسانی نامید. گرچند هیچ زندگی ای بدون غم نیست ولی استفاده هایی که ازین عنصر مهم که میتوان از آن بعنوان یک پدیده لذت بخش و در واقع نمک زندگی یاد کردَ، میشود؛ مختلف است و چه بسا تعداد روشهای کاربرد آن به شمار آدمهای روی کره زمین یا نزدیک بدان برسد.

اگر در پی مرور تاریخ و بیوگرافی غم باشیم باید دانست که این پدیده عمری و تاریخی به درازی تاریخ و عمر بشر دارد. از همان روز اول که آب و خاک آدم را با هم نموده گل آدم می سرشتند تا با قالب زدن آن موجود نوینی را در صحنه روزگار پیاده کنند و خود به تماشای کار ها و شاهکارهای وی بنشینند، یکی از چیزهایی که بصورت آشکار یا پنهان خودش را در میان این گل و لای جا  زد و یار همیشگی ان قرار داد غم بود این موجود خود بین و خود نما که از شدت حس خود پرستی و خود ستایی نمی تواند گرچه برای لحظه هایی چند هم که شده، خود را بی نام و نشان گذاشته از صحنه زندگی انسان کنار برود.

لذا در همین جا که به صد زحمت و تلاش خود را تحمیل نموده  و یا پنهان از چشم  دست اندرکاران  تخمیر طینت آدم[1] بمهارت قاچاقبران مسیر اروپا، که مسافرین را در نهانگاهها جا می زنند، خود را در میان ذره های گل آدم پنهان نموده بسر منزل مقصود رسانده بود؛ خیلی زود صبر و تحملش را از کف داد و سر از دریچه وجود آدم بیرون آورد و داد و فریاد سر داد. و آدم نه تنها با زبان که با تمام وجودش لانه نمودن غم در عمق جان خویش و آمیخته بودن آن با سرشتش را فریاد میکرد و به نمایش میگذاشت.

این دقیقا در همان لحظه هایی بود که تازه آدم بدام و دانه جناب شیطان دل داده و عهد خویش را از یاد برده بود و بالاخره با صحنه سازیهای زیرکانه و ملبسانه ابلیس وادار به عهد شکنی گردید. همین که عهد بشکست و نقشه شیطان در سیره وسیرتش "سنگ نقش" و "نقش سنگ" شد! شیطان برای اینکه آدم را بهتر و بیشتر رام خودش سازد و مهارت خود را به رخش بکشد، از وی فاصله گرفت و لحظه هایی وی را بخود واگذارد؛ همین که آدم تنها شد و در گوشه ای عزلت گزید، حضرت غم از وی سراغی گرفت و از تمام وجود وی یک تابلو ساخت تا اعلامیه حضور خودرا در آن -با خط نا دیدنی ولی قابل خواندن فهمیدن برای همه حتی نا خوانده ها- نوشته و اعلام کند و کرد.

و این اولین نمایش "غم"  در وجود آدم بود.

اما آیا غم، با این پیشینه و گذشته دور و دراز و با کارنامهای سیاه، سرخ و سفیدی که در طول تاریخ از خود بجا گذاشته است، موجودی خوبیست یا بد؟  باید آن را توصیف کرد یا کوبید ؟ دیگران را از آن ترساند و ازان فراری داد یا بدان خواند و تشویق به مواجهه نیکو با آن نمود؟

غم را در یک تقسیم کلی به "غم مقدس/قدسی" و "غم نحس و نامطلوب" میتوان تقسیم کرد و این بستگی به سر چشمه ایکه غم ازان ریشه میگیرد دارد. و این سرچشمه ها و منابع است که به مقتضای طبیعت شان یا آب زلال و پاک وصاف وصافی میفرستند یا آب گل آلود و چه بسا متعفن!  یا اقلا شور! گرچند شوره شیرینی و شوره آن برای برخی قابل تشخیص و فهم نباشد[2]. غم را نیز همین مناشی و منابع ارزشگذاری میکنند.

ریشه اساسی غم "احساس کمی یا نبود چیزیست که باید باشد و نیست"   وقتی این احساس برای کسی پیدا شد به دنبال ان غم بر وی هجوم آورده و با استفاده از خلاء پیش آمده در درون طرف، مهمان نا خوانده قلب وی شده و بزود ترین زمان ممکن تمام مملکت وجودش را تسخیر میکند و در تقلا برای تحمیل خواسته هایش در می اید که به او بقبولاند؛ حال:

اگر غم ناشی از احساس نبود یک امر حقیقی ، واقعی و متعالی باشد و با عروض خود در پی آن باشد که انسان را متوجه یک خلاء جدی و حیاتی ای نماید که در بعد انسانی و شخصیت واقعی اش ایجاد شده و وی را به تلاش برای پر کردن این خلاء خطر آفرین وادارد چنین غمی را "غم مقدس" مینامیم.

این غم، ارزشش را از آنجا وامدار است که غفلت را از دل انسان و خواب را از چشمان وی ربوده راهی منزل حساسی میکند که غفلت لحظه ای هم صد ساله عقب افتادگی از همسفران و همقطاران را در پی دارد:

رفتم که خار از پا کشم محمل نهان شد از نظر         

یکلحظه غفلت کردم و صدسال راهم دور شد

این غم، از احساس بعد منزل و بزرگی هدف و تقدس آرمان و کمی زاد وتوشه و مصارف و مخارج سفر و بالاخره از احساس کمی در بعد شخصیت انسانی انسان و احساس ناتوانی و قصور یا تقصیر از اینکه در پیشگاه ناموس هستی آنچنانکه باید رشد و تکامل میافت و قد میداد و قریب میرفت و نزدیک و نزدیک و نزدیک تر می شد تا دوقدمی حقیقت مطلق و بلکه ازان هم جلو تر و نزدیک تر میرفت و در یک جمله به "خودی"[3] انسانی اش دست می یافت؛ ریشه میگیرد و انسان را تشجیع و تشویق به کسب کمالات و بالا رفتن از پلکان بلند انسانیت به مقصد انسان کامل شدن میکند، لذا غمیست بسیار ارجمند!.

این غم در ضمن اینکه یکی از ضرورتهای زندگی بشر به معنی یک امر جدا ناشدنی است آب و تاب و رنگ وروغن آن نیز بشمار میرود. از ضرورتهای جدا ناشدنی است، زیرا با وجود انسان عجین است و هیچ انسانی از آن خلاصی و بدون ان خلوصی ندارد. این غم همان آهنگ زیبایی را مینوازد که که طوطی دور افتاده روح انسانی را بیاد وطن انداخته از غرق شدن و مشغول گشتن در آب و دانه های طماعانه وغرض مند صیاد حیله گرش برحذر میدارد تا مبادا غربت را وطن پنداشته خود را مصروف آبادی و سازندگی وطن وار سازد!.

این غم (شما بخوانید: آهنگ!) برای همین منظور در وجود انسان و سرشت وی تعبیه شده همان سرشت خدایی ای که وی را به خدا میرساند آنچنانکه از خدا تا او آمده است. آمده است تا این "گل بد بوی متعفن"[4] که به تعبیر علی بزرگ (ع) "اولش نطفه بد بو و آخرش هم منتهی به جیفه و لاشه متعفن" ی بیش نیست، گل سر سبد عالم امکان سازد یا بعبارت بهتر به چنین شدن بخواند. که همگان حتی خداوندگار بزرگ جهان آن روح و روان هستی، آن عزت وعظمت وجود و بلکه وجود محض ومحض وجود، آن که بر تر از هر اندیشه ای مینشیند و عنقای وجودش را دام هیچ فکر و اندیشه ای به صیادی هیچ متفکر ماهر و اندیشمند حاذق نمیگیرد،"او" بله "او" نیز بر وجود چنین موجودی بنازد و خلقتش را برخود تبریک گفته: " تبارک الله احسن الخالقین"[5] و از اینکه توانسته چنین موجودی را راهی عالم هستی کند اظهار شادی و شعف کند.

همین سرشت وی است که اورا تا بدین جا بالا میبرد وغم نیز شریک همین سرشت شده است. غم با او در آمیخته تا هرگاه ضرورت باشد به کمک این یار و همکار دیرین و نزدیک خودش بشتابد و همینکه ضعفی در این سرشت پاک می یابد و می بیند فورا به سراغ قلب انسان، این کعبه کعبه ها رفته و این خانه بزرگ خدا را در زده، آشوب انقلاب آفرینی در آن بپا کند تا از غفلت بدر آمده و قبل از محشر واقعی ای خدایی، شاهد این رستاخیز عظیم و این لحظه های پر درد که تمام جانش فریاد و انفساه سر میدهد و از ترس عقب افتادن می نالدوغوغا راه می اندازد، باشد.

  چه کسی و چیزی چنین محشری را بر پا می کند؟  یقینا غم! همان رفیق صدیق روح خدایی همان نازنین ترین مخلوق خدا و با ثبات ترین مخلوط خمیر انسان که نوی را از هبوط در هبوط نجات داد و راه رشد و پیشرفت را به وی نمایاند و اورا بار دیگر راهی راه اولین اش که همان راه فطرت و راه عشق به معطی جواد، آن زیاد بخش منت نا گذار، که نه منتی پذیرد و نه منتی نهد، منماید.

 غم نه تنها برای آدم اولین مفید ثابت شد که برای همه چنین است.

 غم از بزرگترین آموزگاران تاریخ بشر است و به آنهاییکه زبان وی را می فهمند و قد فکر و درک و فهم وشعور شان به بلندای ردای مفاهیم و معانی متعالی و نابی است که غم برای شان دیکته میکند، چه درسهای پند آموز ونکته عبرت آمیزی که نمیدهد؟ ولی افسوس که این خضر همیشه حاضر چه نا شناخته در میان جمع میزید و انسانها تا چه اندازه نسبت به او بی تفاوت و بی توجه اند؟ نه فقط همین! که از آن، چه بسیار، بر خلاف آن هدفی که باید در جهت تامین آن بکار انداخته شود؛ کار گرفته شده و برای آن جدا از فلسفه وجودیش فلسفه های دیگری بافته و پیراهن دیگری دوخته میشود که بیمن ناسازگاری با حقیقتش، هیچ تشابهی با او ندارد.

این غم خضر صفت همان است که آیه بزرگ قدرت الهی شمار رفته و با افروختن آتش سوزان احساس کمی در بعد واقعی و حقیقی وجود انسان در قلب او، اورا از آرامش غافلانه و غفلت نا مهربانانه و بی جا، بیرون می آورد تا مبادا مشغول تحصیل مجاز گردد وآنگه در روزی که نهان ها آشکار میشود شاهد خاکستر شدن بلکه خاکستر بودن همه کرده های خویش باشد زیر: 

 روزی که پیشگاه حقیقت شود پدید                    

     شرمنده رهروی که عمل بر مجاز کرد

غم قلب انسان را پاره میکند و میشکافد سپس آنرا از لوس هرنوع آلودگی و تعلق های بی تعلق، پاک نموده برای تشریف فرمایی مهمانی بس عزیزی آماده میسازد و به انسان هشدار میدهد که باید از قلب خودش مراقبت بعمل آورده از نظافت و نزاکت ان پاسداری نماید که صاحبخانه قصد تشریف فرمایی دارد و این تذکر جز در اهل ایمان تاثیر لازم خودش را ندارد و تنها صاحبدلان اند که بنحو کامل گوش بفرمان غم، فرمانی بر خواسته از عمق وجدان و وجودش، فرا داده ازین فرصت های کمیاب و نفحات خالص وناب[6] بهره لازم را میبرند.

غم همان یار دلسوزی است که دلباختگان حقیقت و راه روندگان طریقت را بی تابانه از خواب غفلت بیدار و در تاریکیها به گریه ها و ناله های زار مینماید تا با اظهار عجز و لابه وزاری از بی نیاز مطلق کسب نیاز کنند. راستی چه زیباست لحظه ای که نیازمندی دست نیاز به درگاه بی نیازی که هیچ منعی نمی ورزد و حرصی به داشتن و هراسی از کم شدن و پایان یافتن دارایی اش ندارد، دراز کند.

بنده پیرخراباتم که لطفش دایم است      

ورنه لطف شیخ و زاهد گاه هست و گاه نیست.

بزرگی که نه فقط وی را با دست و دامن پر از درگاهش باز می گرداند که وی را با جهان برتر و مقامات عالی تر و مطلوبهای ارزشمند تر آشنا نموده و به رسیدن به انها- انهم با مدد خودش- امیدوار می سازد. اورا بجای اینکه از درش براند از خودش میکند و خود ازآن او میگردد دائما با اوست و آنی از وی غفلت نمیکند و هرگاه او دچار غفلت گردد قاصد زیبا کلام "غم" را بسراغش میفرستد تا با زبان عمل، با جان وی به گفتگو بنشیند و اورا بار دیگرمتوجه هدف والا ومحبوب و مطلوب انسانی اش کند. راستی مگر میشود چنین غمی را غم نامگذاری کرد؟ یا به تعبیر دانشمند شهیر شرق علامه محمد اقبال لاهوری (ره) ان را نغمه ساکت و خاموش روح انسانی- الهی معرفی نمود آنجا که میفرماید :     

غم، غم نیست، بلکه یک نغمه خاموش روح است هماهنگ و همساز با آهنگ و ساز وجود و هستی[7].

چنین غم های پاک و بی آلایش را که از نهانخانه دل، این مخزن اسرار خدایی و این کانون هدایت دهی سرچشمه میگیرد کانونی که خود الهام گیرنده از ناکجاهای پنهان در قلب و متن هستی که از کمند اندیشه و درک بالاتر و بدور است و از شباهت، حتی به بر ترین های جهان محسوس منزه و برکنار و برتر؛ به هیچ وجه با رنجها وغصه های آلوده روزمره نمیتوان قیاس برد ومحکوم بحکم آنان کرد. این غمها معیار کامل بودن عیار انسانیت افراد است افرادی که بقول اقبال بزرگ با دیده دیگر به آنها نگاه میکنند و انها را چیز دیگری غیر ازانچه عموم می پندارند میدانند.



[1] - بر در میخانه عشق ای ملک تسبیح گوی        

       که اندر آنجا طینت آدم مخمر می کنند.

[2] - این جمله را بدان دلیل اضافه کردم که همین روز چهارشنبه گذشته (24/1/1390) همراه با عبدالاحد محمدی و بصورت خانوادگی رفته بودیم پارک، از قضا آب نبرده بودیم و بچه های کوچولو را تشنگی عارض افتاد و در طلب آب برآمدند. علاوه برمقداری آبی که علی ما از یک خانواده بزرگوار ایرانی گرفته نوش جان کرد، صحبت بر این شد که به این بزرگان کوچولو آب شور قمی بنوشانیم، علی محمدی از اینکه آب شور بخورد بدلیل اینکه شور است خود داری کرد، و در همین زمان علی ما لیوان پر از آب شور را گرفته سرکشید و با زبان کودکانه وشیرینش گفت: "دیدی شور نبود" ؟!!!!!!!!!!!!!!!!!.

این یک سخن بی پرده و اظهار نظر صریح انسانی است که بدون هیچ محافظه کاری ای از زبان این کودک معصوم بیرون زد. فکر میکنید ما چند بار در روز، هفته، ماه یا سال آب شور میخوریم و میگیم: "دیدی شور نبود؟"

[3]- از اضافات جدید است.

[4] - اشاره به تعبیر قرآنی از ماده اولیه خلقت بشر: " حماء مسنون" .

[5] - مومنون / 14

[6] -  الا ان لربکم فی ایام  دهرکم نفحات الا فتعرضوا لها.

[7] -   غم نهیں غم روح کا ایک نغمه خاموش ہے       

         جو سرود بربط هستی سے هم آغوش ہے.

نظرات 1 + ارسال نظر
فروغی گل 1390/01/29 ساعت 12:39

خدا به شما غم بدهدجانم!

برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد